
Wimbledon — Katta shlem turnirlari ichida eng qadimiysi bo‘lib, uning har bir detali afsonalarga boy. Ayniqsa final haftasida The All England Lawn Tennis Club tomonidan topshiriladigan mukofotlar. Nega erkaklar tepasi miniatyur ananas bilan bezatilgan oltin-gilt kubokni, ayollar esa nafis kumush laganni baland ko‘taradi? London chempionatining ramziga aylangan bu timsollarning tarixini o‘rgandik.
48 ta mukofot, ikki haftada: Wimbledon sovrinlari paradi
Turnir davomida tashkilotchilar qariyb ellikka yaqin sovrinni topshiradi. Kubok va laganlar nafaqat kattalar «yakkalik» bahslarining finalchilari va g‘oliblariga, balki juftliklar, yoshlik, veteran va nogironlar aravachasidagi toifalar tennischilariga ham beriladi. Biroq e’tibor markazida har doim ikki asosiy sovrin turadi — erkaklarda Challenge Cup, ayollarda Venus Rosewater Dish. Bu mukofotlar kortlardagi qatʼiy kiyinish qoidalari va qulupa-qaymoq kabi Wimbledon ramziga aylangan.
Ananasli «oltin» kubok: erkaklar sovrinining tug‘ilishi
1887-yilgacha chempionlar avval Field Cup, so‘ngra Challenge Cup’ni doimiy ravishda qo‘lga kiritish huquqi uchun o‘ynardi: reglamentga ko‘ra, kim turnirni uch bor yutsa, sovrin abadiy o‘sha sportchiga berilardi. Bu imtiyozdan William Renshaw foydalanib, ketma-ket olti g‘alaba bilan ikki kubokni ham uyiga olib ketdi. Klub yangi sovrin buyurtma qilishga majbur bo‘lib, 11-turnir uchun 100 gine — bugungi hisobda qariyb 7 000 funt, o‘sha davr malakali hunarmandning yillik maoshi — ajratdi.
Yangi kubok 18 dyuym (taxminan 46 sm) balandlikda, qalin oltin qoplangan kumushdan tayyorlandi. Tanasiga «The All England Lawn Tennis Club Single Handed Championship of the World» yozuvi o‘yib yozildi. Har tutqich ostida klassitsizmga ishora qiluvchi antik dubulg‘a relyeflari bor. Qopqog‘ini esa ananas bezab turibdi. Wimbledon muzeyi ma’lumotiga ko‘ra, XVII asrda Buyuk Britaniyada ananas yetishtirish imkonsiz bo‘lgan; u chetdan kelgan ekzotika sifatida qirollarga tuhfa etilar, hashamat timsoli sanalardi. Shunday qilib, ananas oltin-gilt kubokni bezash uchun mukammal belgi bo‘ldi.
2008-yilgacha chempionlarning ismlari to‘g‘ridan-to‘g‘ri tana qismiga o‘yilardi. Bo‘sh joy tugagach, ustalar qo‘shimcha poydevor qo‘shdilar. Hozirgi g‘olib 35 santimetrli kichik nusxani, avvalgi g‘oliblar nomlari o‘yilgan shaklini oladi, asl kubok esa ortiqcha sayohatdan asraladi.
Gul suvli laganning hikoyasi: ayollar sovrinining metamorfozasi
Ayollar yakkalik bahslari Wimbledon’da ilk bor 1884-yilda bo‘lib o‘tdi va birinchi g‘oliba Maud Watson uyga nafis kumush gul savati bilan qaytdi. Oradan ikki yil o‘tib, tashkilotchilar kontsepsiyani o‘zgartirib, Birmingham’da qisman oltin qoplangan, 18 ¾ dyuym diametrli katta gul suv laganini (rosewater dish) buyurtma qildi. Yangi davr Angliyasida bunday laganlar mehmonlarga ovqatdan so‘ng gul suvi bilan barmoqlarni chayish uchun tortiq qilinar edi — bu marosim Mark Twain’ning «Prins va Gadoyi» asarida tasvirlangan.
Wimbledon lagani XVI asrga oid, hozir Louvre’da saqlanayotgan qalay asliyning aniq nusxasi. Shu bois u tennisga bog‘liq bo‘lmagan antik syujetni aks ettiradi: markazda Sophrosyne — me’yor va oqilona fikr timsoli, uzoq vaqt Venus bilan adashtirib kelinishgan. Qo‘lida aql nurini va poklikni bildiruvchi chiroq hamda suv quyishichini tutadi. Atrofida xudolar va unsurlar tasvirlari, tashqi halqada esa geometriya, arifmetika, musiqa, ritorika, dialektika, astronomiya va grammatika bo‘yicha yetti erkin san’atni nazorat qilayotgan Minerva tasviri joylashgan. O‘simlik naqshlari mifologiyani nozik naqshinkor tasmaga aylantiradi.
1949-yildan 2006-yilgacha chempionlarga 20 santimetrlik miniatyura nusxalar berildi; 2007-yildan boshlab esa ayollar g‘olibi erkaklar kubogi bilan bir xil — 35 sm — kichik replika oladi. 1957-yilgacha bo‘lgan g‘oliblarning ismlari laganning old tomoniga, keyingi ismlar esa orqa tomoniga o‘yilgan.
Abadiyatga 18 daqiqa: tarixni o‘yib yozgan kuyumchilar
Har bir chempion o‘z nomini muqaddas metallga o‘yilgan holda iloji boricha tezroq ko‘rishni orzu qiladi; bu lahza deyarli match-balldan so‘ng darhol yetib keladi. Qariyb qirq yil davomida bu tezlik va aniqlik uchun yagona shaxs — polshalik graviyor Roman Zoltowski mas’ul edi. Ta’qibdan Polsha, Sibir, Yaqin Sharq va nihoyat Britaniyani kezib, Wimbledon’da joylashgan Zoltowski stol kumushi ustaxonalarida ishladi va klublar tennisi kuboklarida ismlarni o‘yib yozuvchi yagona ustalardan biriga aylandi.
Zoltowski, tribunalar hanuz issiq paytda chempion nomini 18 daqiqada o‘yishga imkon beruvchi usulni ishlab chiqdi. Har yil Poznan’dan o‘zining qizil MG’sida 1 400 km bosib, London’ga yetib kelar, Markaziy kort ortidagi tor ustaxonada sovrin terli barmoq izlari hali qurimasdan turib uni qabul qilardi. Faqat avtomobili buzilganda samolyotga o‘tirishga majbur bo‘ldi; graviyor asboblari xavfsizlikda shubha uyg‘otgach, yana havo yo‘lidan voz kechdi.
2010-yillarda Roman nafaqaga chiqdi va estafeta London markazidagi Rebus studiyasi rahbari Emmet Smith boshchiligidagi jamoaga o‘tdi. Endi to‘rt kishilik graviyorlar guruhi tribunal ostiga vaqtinchalik ustaxona o‘rnatadi, ismlar soniyalardayoq metallda paydo bo‘ladi va chempion taze o‘yilgan nomi bitilgan sovrinni butun dunyo kameralariga baland ko‘taradi.
Anʼana nega o‘zgarishdan kuchliroq?
Wimbledon tashkilotchilari ayol chempionga ham klassik kubok berib yoki mifologik laganni medalga qisqartirib, sovrinlarni birlashtirishi mumkin edi. Biroq klub idoralarida va kuyumchilik ustaxonalarida ramzlarning qiymati yaxshi tushuniladi. Rosewater Dish va ananasli kubok bir yarim asrlik tarix davomida birga yashab, dunyo urushlari, yog‘och raketkalardan grafitga o‘tishni ko‘rdi va turnir identifikatsiyasining ajralmas qismiga aylandi.
Ularning turlicha shakli tennisda «erkak» va «ayol» maydonlari aniq ajralgan Viktoriya davri estetikasi aksidir. Bugun sport olami gender muvozanatiga intilayotgan bir paytda ham, bu ikki tasdiqlangan sovrinning kontrasti tomoshabinlarga sport tarixini eslatib turadi: korsetda o‘ynagan xonimlarning kesma voleyni o‘zlashtirgani, tweed pidjakli janoblarning esa tepadan to‘suvchi serviз haqidagi bahslarini.
Prestijning nozik matematikasi
Wimbledon sovrinlaridagi har bir gramm qimmatbaho metall prestij yo‘lida xizmat qiladi. Erkaklar kubogi oltin qoplamali kumushdan — silver-gilt texnikasi. Bu kubokni tozalashni osonlashtiradi va tomoshabinlarga xavfsiz ko‘rsatadi, chunki sof oltin yumshoq bo‘lib, tez chiziq tushadi. Ayollar lagani ham kumushdan, biroq oltin qoplama faqat ba’zi relyeflarga surtilib, naqsh chuqurligini ta’kidlaydi. Asl nusxalar muzeyda saqlanadi: finalistlar aniq ko‘chirmalarni oladi, originals esa millionlab funtlik sug‘urta bilan faqat ko‘rgazmalarga chiqadi.
Jonli meros
Wimbledon mukofotlari oddiy san’at asarlari emas. Ular ichida inson taqdirlari, kuyumchilik texnologiyalari va madaniy xotira mujassam. Novak Djokovic yoki Marketa Vondrousova kubok yoki laganni yuqoriga ko‘targanida, boshlanishi Viktoriya davri Angliyasiga borib taqaladigan va kelajak tennischilariga cho‘ziladigan uzulmas zanjirning bo‘lagi bo‘ladi. Kubok qopqog‘idagi oltin ananas baland bo‘lib, Sophrosyne kumush laginga posbonlik qilayotgan ekan, chim mavsumi bosh turnirida dunyoga hikoya qilish va ekran qarshisidagi har bir tomoshabinni hayratga solish uchun yetarlicha voqealar bo‘ladi.